جواب گفتن هدهد طعنهْ زاغ را

 قضا و قدر و مشیت الهی

عور: برهنه ودراین جا به معنی فقیر و بی چیز

کافی از کافران: یعنی نشانه یی یا قسمتی از صفات اهل کفر.

کاف ران: به کنایه موضع مخصوص زنان. مقصود آنست که تا اثرى از کفر و مناسبتى با کافران وجود داشته باشد انسان بدرجه‏ى طهارت نفس و پاکى دل نمى‏رسد، این مضمون را بدان مناسبت آورده است که حرف کاف جزوى از کلمه‏ى کافر است. کاف در مصراع دوم بمعنى شکاف است.

 تعبیه: لشکر آراستن، ترتیب و تهیه‏ى مقدمات کار، کارسازى.

قضا : در لغت به معنای حکم و قطع و فیصله دادن است. قاضی را از این جهت قاضی می‏گویند که میان متخاصمان، حکم می‏کند و به کار آنها فیصله می‏دهد. محتوای سخن اشاره دارد به موضوع قضا وقدر الهی، و« قدر» نیز لفظاً به معنای اندازه و تعیین است؛ یعنی نظام هستی و آفرینش بر مبنای قوانین و سنت‏های تغییر ناپذیر استوار و مشیت و اراده الهی، مافوق اختیار بشر می‏باشد؛ چنان‌که در قرآن آمده است: « بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ»: هرگاه خدای متعال اراده امری به کند همین‌که به او بگوید: باش، ایجاد می‏شود.[1]  مسئله قضا و قدر الهی از پُردامنه‌ترین مباحث فرقه‏ها و نحله‏های گوناگون فکری و اعتقادی است.

مولانا به قضا و قدر الهی معتقد است، ولی در عین حال کوشش و سعی بشری را نیز لازم می‏داند. بنابر‌این انسان با وجود حاکمیت قضا و قدر الهی، نباید دست از تلاش و کوشش بردارد[2]:

و یا این‌که:

گاهی چنین است که هنگام قضای الهی، ادراکات و علم و آگاهی انسان آن چنان که بایسته است فعالیت نمی‏‏کند؛ مثل این است که به خواب رفته باشد و اندیشه تابناک و تابند‌گی خود را از دست بدهد.

( 1237) هدهد گفت اى پادشاه براى خدا قول دشمن را در باره من بى‏نوا نشنو.( 1238) اگر دعوى من دروغ باشد حاضرم سرم بریده شود.( 1239) زاغى که حکم خدا را انکار مى‏کند اگر هزاران عقل داشته باشد باز سیاه است که نشانه از کافران است.( 1240) اگر در کس نشانه از کفر باشد چون شکاف ران جاى شهوت و گند است. ( 1241) من اگر چشم عقلم را قضاى آسمانى نپوشاند دام را هم از هوا مى‏بینم.( 1242) ولى وقتى قضا بیاید دانش بخواب رفته ماه سیاه و آفتاب منکسف گردد. ( 1243) این کار از قضا نادر نیست و اگر من موقعى دام را ندیدم کار قضا است و زاغ قضا را انکار مى‏کند.